4 Nis 20227 dakikada okunur

Anayasa Hukuku'na Bir Bakış

Güncelleme tarihi: 16 Tem 2022

Anayasa; bir devletin kuruluşunu, işleyişini ve kişilerin temel hak ve hürriyetlerini düzenleyen kurallar bütünüdür. Türkiye Cumhuriyeti’nde sırasıyla 1921, 1924, 1961 ve 1982 anayasaları uygulanmıştır.

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nda devletin temel nitelikleri cumhuriyetçi, üniter, Atatürk milliyetçiliğine bağlı, laik, demokratik, insan haklarına saygılı, eşitlikçi şeklinde belirlenmiştir.

Cumhuriyetin nitelikleri

Madde 2 – Türkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, milli dayanışma ve adalet anlayışı içinde, insan haklarına saygılı, Atatürk milliyetçiliğine bağlı, başlangıçta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk Devletidir.

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, normlar hiyerarşisinde en üstte yer alır. Öyle ki hiçbir düzenleme anayasaya aykırı olamaz. Normlar hiyerarşisinde anayasanın ardından sırasıyla temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası sözleşmeler, kanun ve diğer milletlerarası sözleşmeler, Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi, yönetmelik vd. gelmektedir.

Yasama, Yürütme ve Yargı organları birbirinden bağımsızdır. Zira her biri sırasıyla anayasanın 7,8,9'uncu maddelerinde ayrı ayrı düzenlenmiştir ve her bir organ yetkisini aracı olmaksızın doğrudan milletten almaktadır. Örneğin yargı organlarının güç ve yetki aldığı yer yasama ve yürütme organı değil, doğrudan milletin kendisidir.

Anayasanın bağlayıcılığı ve üstünlüğü İlkesi

Madde 11 – Anayasa hükümleri, yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını ve diğer kuruluş ve kişileri bağlayan temel hukuk kurallarıdır.

Kanunlar Anayasaya aykırı olamaz.

Temel Hak ve Hürriyetler

Hak; hukuk düzeni tarafından kişiye tanınan ve belli bir şeyin yerine getirilmesini içeren isteme yetkisidir. Bu kapsamda anayasamızda Alman hukukçu Georg Jellinek tarafından yapılan ve "Jellinek Üçlüsü" olarak adlandırılan negatif (koruyucu haklar, kişi hakları), pozitif (isteme hakları, sosyal haklar) ve aktif (katılma hakları, siyasi haklar) statü hakları şeklindeki sınıflandırma kabul edilmiştir.

Negatif Statü Hakları; devlete müdahale etmeme ödevi yüklenen, yaşama hakkı, din ve vicdan hürriyeti, düşünce hürriyeti, kişi dokunulmazlığı, konut dokunulmazlığı ve işkence yasağı gibi hürriyetlerdir.

Pozitif Statü Hakları; devlete olumlu yönde müdahale etme ödevi yüklenen, sağlık hakkı, öğrenim hakkı, çalışma hakkı, sosyal güvenlik hakkı ve konut hakkı gibi haklardır.

Aktif Statü Hakları; devlet yönetimine katılma hürriyetini ihtiva eden, seçme ve seçilme hakkı, siyasi parti kurma ve siyasi partilere girme, kamu hizmetlerine girme, dilekçe hakkı gibi haklardır.

Haklar, tarihsel sıralaması içerisinde birinci kuşak haklar, ikinci kuşak haklar, üçüncü kuşak haklar ve dördüncü kuşak hakları talep hakkı olarak tasnif edilerek günümüzde bu şekilde bir sınıflandırma yoluna da gidilmektedir. Birinci ve ikinci kuşak haklar Jellinek üçlüsü ile aynı paraleldeyken çevre hakkı, barış hakkı, halkların kendi kaderini tayin hakkı gibi üçüncü kuşak haklar (dayanışma hakları) ve insanlığın gelişiminin sağlıklı bir şekilde sürdürülmesine yönelik ekosistem ve iklimin korunmasını, refah bir kent yaşamını, gelecek nesillerin korunmasını hedefleyen dördüncü kuşak haklar ise içinde barındırdığı kollektif öğeler sebebiyle insan olarak bir bireyden çok bir topluluk bilincine yönelik haklar olarak karşımıza çıkmaktadır.

Temel hak ve hürriyetlerin niteliği

Madde 12 – Herkes, kişiliğine bağlı, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir.

Temel hak ve hürriyetler, kişinin topluma, ailesine ve diğer kişilere karşı ödev ve sorumluluklarını da ihtiva eder.

Anayasada Yer Alan Temel Hak ve Hürriyetler

17. madde: Yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkı:

Kişinin vücut dokunulmazlığının ihlal edilemeyeceği, rızası olmadan bilimsel ve tıbbi deneylere tabi tutulamayacağı, kimseye işkence ve eziyet yapılamayacağı düzenlenmiştir.

Meşru müdafaa bu bahiste düzenlenmiştir.

18. madde: Kimsenin zorla çalıştırılamayacağı ve angarya yasağı:

Hükümlülük ve tutukluluk süreçlerinde, olağanüstü hallerde, ülke ihtiyaçlarının zorunlu kıldığı alanlarda sınırlandırmalar getirilmiştir.

19. madde: Kişi hürriyeti ve güvenliği hakkı

20. madde: Özel hayatın gizliliği

21. madde: Konut dokunulmazlığı

22. madde: Haberleşme hürriyeti

23. madde: Seyahat ve yerleşme hürriyeti

24. madde: Din ve vicdan hürriyeti

25. madde: Düşünce ve kanaat hürriyeti

26. madde: Düşünceyi açıklama ve yayma hürriyeti

27. madde: Bilim ve sanat hürriyeti

28. madde: Basın Hürriyeti

29. madde: Süreli ve süresiz yayın hakkı

30. madde: Basın araçlarının korunması

31. madde: Kamu tüzel kişilerinin elindeki basın dışı kitle haberleşme araçlarından yararlanma hakkı

32. madde: Düzeltme ve cevap hakkı

33. madde: Dernek kurma hürriyeti

34. madde: Toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı

35. madde: Mülkiyet hakkı

36. madde: Hak arama hürriyeti

37. madde: Kanuni hakim güvencesi

38. madde: Suç ve cezalara ilişkin esaslar

39. madde: İspat hakkı

40. madde: Temel hak ve hürriyetlerin korunması

41. madde: Ailenin korunması ve çocuk hakları

42. madde: Eğitim ve öğrenim hakkı ve ödevi

43. madde: Kıyılardan yararlanma

44. madde: Toprak Mülkiyeti

45. madde: Tarım, hayvancılık ve bu üretim dallarında çalışanların korunması

46. madde: Kamulaştırma

47. madde: Devletleştirme ve Özelleştirme

48. madde: Çalışma ve sözleşme hürriyeti

49. madde: Çalışma hakkı ve ödevi

50. madde: Çalışma şartları ve dinlenme hakkı

51. madde: Sendika kurma hakkı

53. madde: Toplu iş sözleşmesi ve toplu sözleşme hakkı

54. madde: Grev hakkı ve lokavt

55. madde: Ücrette adalet sağlanması 56. madde: Sağlık hizmetleri ve çevrenin korunması

57. madde: Konut hakkı 58. madde: Gençliğin korunması 59. madde: Sporun geliştirilmesi ve tahkim

60. madde: Sosyal güvenlik hakkı 61. madde: Sosyal güvenlik bakımından özel olarak korunması gerekenler: 62. madde: Yabancı ülkelerde çalışan Türk vatandaşları 63. madde: Tarih, kültür ve tabiat varlıklarının korunması

64. madde: Sanatın ve sanatçının korunması

65. madde: Devletin iktisadi ve sosyal ödevlerinin sınırları 66. madde: Türk vatandaşlığı

67. madde: Seçme, seçilme ve siyasi faaliyette bulunma hakları 68. madde: Parti kurma, partilere girme ve partilerden ayrılma 69. madde: Siyasi partilerin uyacakları esaslar

70. madde: Kamu hizmetlerine girme hakkı 71. madde: Mal bildirimi 72. madde: Vatan hizmeti 73. madde: Vergi ödevi

74. madde: Dilekçe, bilgi edinme ve kamu denetçisine başvurma hakkı

Hükümet Sistemleri ve Türkiye'de Hükümet Sistemi

Yasama ve yürütme organlarının birbiriyle ilişkisine göre hükümet sistemleri başkanlık, parlamenter hükümet, meclis hükümeti ve yarı başkanlık sistemleri olarak sınıflandırılmaktadır.

Başkanlık sistemi; yasama ve yürütme organının ayrı ayrı halk tarafından seçildiği, yürütmenin tekçi (başkan) bir karakter taşıdığı sistemdir. Amerika Birleşik Devletleri, Türkiye ve diğer bazı Latin Amerika ülkelerinde uygulanmaktadır.

Parlamenter sistem; halk tarafından seçilen meclisin kendi içinden yürütme organı üyelerini seçtiği, yürütme organının başı olarak başbakan ve diğer bakanların meclise karşı sorumlu olduğu sistemdir. Ayrıca düalist bir yönetim anlayışının hakim olduğu bu sistemde cumhuriyetlerde cumhurbaşkanı, monarşilerde ise hükümdar devlet başkanıdırlar. Birçok Avrupa kıtası ülkesinde bu sistem mevcuttur.

Meclis Hükümeti sistemi; meclisin hem yasama hem de yürütme organı olduğu sistemdir. 1921 yılında Türkiye'de uygulanan bu sistem günümüzde İsviçre'de uygulanmaktadır. Bu sistemde meclis tarafından seçilen eşit yetkilere sahip 7 kişilik Federal Konsey yürütme organını oluşturur. Konsey kendi arasından her yıl bir başkan seçer.

Yarı-başkanlık sistemi, parlamenter sistem ile başkanlık sisteminin birtakım özelliklerinin birlikte uygulandığı sistemdir. Yürütme organının başı olan cumhurbaşkanının halk tarafından seçildiği ve geniş yetkilerle donatıldığı, başbakanın da cumhurbaşkanı ile aynı siyasi çizgide olduğu bir anlayış hakimdir. Fransa'da bu sistem uygulanmaktadır.

Türkiye'de 1961 ve 1982 anayasalarıyla uygulanan sistem parlamenter sistem iken 2017 yılında yapılan anayasa değişikliğiyle Cumhurbaşkanlığı sistemi diye tabir edilen bir nevi başkanlık sistemine geçilmiştir. 2018 yılında yapılan ilk seçimin ardından her 5 senede bir meclis ve başkanlık seçimlerinin birlikte yapılması hedeflenmektedir.

Devletin Hukuki Fonksiyonları - Yasama, Yürütme, Yargı

Yasama; devletin yetkili organı tarafından yapılan genel, objektif, sürekli, kişisel özellikte olmayan kural koyma yetkisini ifade eder. Kanunlar, cumhurbaşkanlığı kararnameleri bu kapsamdadır.

Yürütme; anayasanın yürütme organına tanıdığı asli düzenleme yetkisi hariç olmak üzere yürütme organının yasama organı tarafından düzenlenen yetki sınırları içerisinde hareket ederek, kanuna uygun olarak gerçekleştirdiği öznel bir hukuki durum doğuracak veya objektif bir hukuki durumun şartını gerçekleştirecek irade açıklamasıdır.

Yargı; bozulan hukuk düzeninin yeniden tesisi amacını taşıyan, hukuki uyuşmazlıkların giderilmesi ve hukuka aykırılık iddialarının yargı organları tarafından karara bağlanması fonksiyonudur.

Türkiye Büyük Millet Meclisi; seçilme yeterliliğine sahip 18 yaşını doldurmuş 600 milletvekilinden oluşur. Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Cumhurbaşkanlığı seçimleri beş yılda bir aynı günde yapılır. Cumhurbaşkanlığı seçiminde birinci oylamada gerekli çoğunluğun sağlanamaması halinde 101 inci maddedeki usule göre ikinci oylama yapılır. Seçimler, yargı organlarının genel yönetim ve denetimi altında yapılır.

Milletlerarası andlaşmaları uygun bulma

MADDE 90- Türkiye Cumhuriyeti adına yabancı devletlerle ve milletlerarası kuruluşlarla yapılacak andlaşmaların onaylanması, Türkiye Büyük Millet Meclisinin onaylamayı bir kanunla uygun bulmasına bağlıdır.

Türkiye Büyük Millet Meclisinin bilgi edinme ve denetim yolları

Türkiye Büyük Millet Meclisi; Meclis araştırması, genel görüşme, Meclis soruşturması ve yazılı soru yollarıyla bilgi edinme ve denetleme yetkisini kullanır.

Meclis araştırması, belli bir konuda bilgi edinmek için yapılan incelemeden ibarettir.

Genel görüşme, toplumu ve Devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulunda görüşülmesidir.

Meclis soruşturması, Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar hakkında 106 ncı maddenin beşinci, altıncı ve yedinci fıkraları uyarınca yapılan soruşturmadan ibarettir.

Yazılı soru, yazılı olarak en geç onbeş gün içinde cevaplanmak üzere milletvekillerinin, Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlara yazılı olarak soru sormalarından ibarettir.

Meclis araştırması, genel görüşme ve yazılı soru önergelerinin verilme şekli, içeriği ve kapsamı ile araştırma usulleri Meclis İçtüzüğü ile düzenlenir.

İDARE HUKUKUNUN ANAYASAL KAYNAĞI

MADDE 123- İdare, kuruluş ve görevleriyle bir bütündür ve kanunla düzenlenir.

MADDE 125- İdarenin her türlü eylem ve işlemlerine karşı yargı yolu açıktır.

İdarî işlemlere karşı açılacak davalarda süre, yazılı bildirim tarihinden başlar.

Yargı yetkisi, idarî eylem ve işlemlerin hukuka uygunluğunun denetimi ile sınırlı olup, hiçbir surette yerindelik denetimi şeklinde kullanılamaz.

İdarî işlemin uygulanması halinde telafisi güç veya imkânsız zararların doğması ve idarî işlemin açıkça hukuka aykırı olması şartlarının birlikte gerçekleşmesi durumunda gerekçe gösterilerek yürütmenin durdurulmasına karar verilebilir.

ANAYASAL KURUMLAR

Devlet Denetleme Kurulu

Milli Güvenlik Kurulu

Yüksek Öğretim Kurumları ve Yüksek Öğretim Üst Kuruluşları

Radyo ve Televizyon Üst Kurulu

Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu

Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları (Türk Diş Hekimleri Birliği (TDB), Türk Eczacılar Birliği (TEB), Türkiye Esnaf ve Sanatkarları Konfederasyonu (TESK), Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMOB), Türk Tabipleri Birliği (TTB), Türk Veteriner Hekimleri Birliği, Türkiye Barolar Birliği (TBB), Türkiye Noterler Birliği, Türkiye Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler ve Yeminli Mali Müşavirler Odaları Birliği (TÜRMOB), Türkiye Sigorta ve Reasürans Şirketleri Birliği, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TZOB), Türkiye Ziraat Odaları Birliği (TZOB), Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği, Türkiye Bankalar Birliği, Türkiye Tarım ve Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği. )

Diyanet İşleri Başkanlığı

Hakimler ve Savcılar Kurulu

Sayıştay

Kanunsuz emir

MADDE 137- (Değişik: 16/4/2017-6771/16 md.) Kamu hizmetlerinde herhangi bir sıfat ve suretle çalışmakta olan kimse, üstünden aldığı emri, yönetmelik, Cumhurbaşkanlığı kararnamesi, kanun veya Anayasa hükümlerine aykırı görürse, yerine getirmez ve bu aykırılığı o emri verene bildirir. Ancak, üstü emrinde ısrar eder ve bu emrini yazı ile yenilerse, emir yerine getirilir; bu halde, emri yerine getiren sorumlu olmaz.

Konusu suç teşkil eden emir, hiçbir suretle yerine getirilmez; yerine getiren kimse sorumluluktan kurtulamaz.

YÜKSEK MAHKEMELER

ANAYASA MAHKEMESİ

YARGITAY

DANIŞTAY

UYUŞMAZLIK MAHKEMESİ

MALİ HÜKÜMLER

1. Bütçe - BKZ

2. Ekonomik ve Sosyal Konsey

3. Piyasaların denetimi ve dış ticaretin düzenlenmesi - BKZ

4. Tabiî servetlerin ve kaynakların aranması ve işletilmesi BKZ

5. Ormanlar ve orman köylüsü BKZ

6. Kooperatifçiliğin geliştirilmesi BKZ

7. Tüketiciler ile esnaf ve sanatkârların korunması BKZ BKZ

AVUKAT MUHAMMED İDRİS YÜKNÜ